Sovjet-Unie eerste slachtoffer digitale communicatietijdperk?

Elektronische media hebben een belangrijke rol gespeeld in de ineenstorting van de Sovjet-Unie twintig jaar geleden. Dat zegt Maria Stepanova, gewezen manager van het emailsysteem RelCom dat op dat ogenblik in de Sovjet-Unie werd ontwikkeld. Bij een staatsgreep, die de Sovjet-Unie moest redden, werden weliswaar de traditionele communicatiekanalen afgesloten, maar omdat niemand aan RelCom dacht, kon het emailsysteem volgens Stepanova berichten blijven versturen en de bevolking op de hoogte te houden van de situatie.

Twintig jaar geleden werd onder leiding van een aantal Sovjet-generaals een staatsgreep gepleegd tegen toenmalig president Mikhail Gorbatchev. "Een decreet van Boris Jeltsin, toenmalig president van de deelrepubliek Rusland, verklaarde de staatsgreep onwettig, maar omdat de opstandelingen de media hadden geblokkeerd, dreigde die informatie verloren te gaan," aldus het persbureau Associated Press. "Dankzij RelCom kon het decreet van Jeltsin echter toch worden verspreid, waardoor het definitieve einde van de Sovjet-Unie werd ingeleid."

"Jeltsin was zelf verbaasd dat zijn boodschap, ondanks de blokkering van de media, toch de bevolking had bereikt," merkt Maria Stepanova op. "Jeltsin zelf was niet op de hoogte van het bestaan van RelCom, maar het computersysteem was ook ontsnapt aan de aandacht van de opstandelingen en de Sovjet-veiligheidsdiensten." RelCom was het eerste private computernetwerk van de Sovjet-Unie, gevestigd in het geheime Kurchatov Institute, waar atoomwetenschappers en mathematici werkten aan systemen die die de Sovjet-Unie moeten helpen gelijke tred te houden met het westen.

RelCom realiseerde een eerste doorbraak toen het jaar voor het einde van de Sovjet-Unie een computerbestand langs een telefoonlijn naar Finland kon worden verstuurd. RelCom zelf had op dat ogenblik amper drieduizend klanten, vooral bestaande uit instellingen en overheidsorganisaties. De link met Finland stuurde de emails van RelCom echter door naar UseNet, een voorloper van het latere internet. Eén van de klanten van RelCom had de tekst van het decreet van Jeltsin in bezit gekregen en doorgestuurd, waarna het bericht aan UseNet werd doorgegeven.

"De Sovjet-veiligheidsdiensten grepen vreemd genoeg niet in," voert Stepanova aan. "Nochtans hadden ze bepaalde vermoedens over internationale contacten en brachten ze een bezoek aan het Kurchatov Institute, maar ze bleken niet door te hebben wat er precies aan de hand was." RelCom heeft tijdens de drie dagen van de staatsgreep volgens Stepanova tienduizenden emails naar de buitenwereld verstuurd, zonder te beseffen welke invloed dat uiteindelijk zou hebben op de geschiedenis.